Het boek van psychiater Esther van Fenema ‘Het verlaten individu’ heeft als subtitel ‘Waarom voelen we ons zo leeg?’ Ik ervaar het woord ‘leeg’ in deze zin als negatief. Maar woorden als vacant, vacuüm, vakantie komen van hetzelfde Latijnse stamwoord ‘vacare’, wat ‘leeg zijn’ of ‘vrij zijn’ betekent. En die ervaar ik als positieve woorden, minimaal neutraal. De gedachte dringt zich aan mij op dat ik niet vreemd zou opkijken als velen blij zijn met de leegte van vakantie, vervolgens daarna weer plonzen in hun oude hectiek; en zichzelf dan tegenkomen in de leegte van het boek.
Fenema: ‘Het verlaten individu is overal. We lijden aan eenzaamheid, onzekerheid en somberheid, en voelen vertwijfeling en angst. We worstelen met tal van psychische klachten, die veelal terug te voeren zijn op zingeving en vooral het gebrek eraan: leegte.’
Hoe maak je een foto van leegte? Gelukkig komt zoals zo vaak de achtertuin te hulp.
We hebben net de aardappelen geoogst en zien een leeg veld.
Zo praten we er ook over, ‘wat is het nu leeg daar‘.
Een mooie gelegenheid om dat woord ‘leeg’ eens te onderzoeken. We zien de kale aarde, hier en daar een restje verdorde aardappelplant. Niets te zien dus, want we zijn met het zien gefocust op dat wat boven de grond staat. Onder het aardoppervlak zagen we bij het oogsten gelukkig iets wat ons heel blij maakt: veel vette regenwormen, mooie korrelige structuur met donkere kleur, gezond bacterie-huishouden, vruchtbaar door alle compost uit eigen productie (nagenoeg PFAS-vrij).
Veelbelovend voor de volgende oogst. Circulaire tuin ten top!
Terug naar het verlaten individu. Daar lijkt het wel omgekeerd. De buitenkant is een ‘gewoon mens’ met alles erop en eraan, 10 vingers en 10 tenen. Maar de binnenkant, dat is schrikken. Eén en al dorheid en armoede. Gebrek aan van alles wat er op aankomt.
Hoe dat zo komt volgens Dr.v Fenema? In de individualistische tijd van nu ligt er veel druk op je om je eigen realiteit vorm te geven. Je bent zelf primair verantwoordelijk voor je succes én voor je falen. Dat zelf doen valt niet mee. Temeer daar we bedolven worden onder een ongekend grote hoeveelheid prikkels waar het brein chocola van moet maken. Veel mentale klachten hangen samen met de chaos die hieruit voorkomt, een brein dat niet meer in staat is om structuur en overzicht te houden.
We ervaren collectief veel te veel stress en te weinig verbinding. We missen solidariteit, engagement en gemeenschapszin om met de stressvolle realiteit om te gaan. Met als gevolg dat veel mensen worstelen met onzekerheid, dreiging en eenzaamheid. Ze ervaren te weinig grip op hun bestaan. Wat vrij baan geeft aan complottheorieën en influencers. Waarmee een elementaire vrijheid op het spel staat: de vrijheid om te denken wat je wilt.
Psychiater Dirk de Wachter noemt dit een dreigende verbrokkeling, impulsiviteit en zinloosheid waar we aan lijden en waardoor we steeds meer vervreemden van ons mens-zijn. Het individu kan dan in z’n eentje geen betekenis meer geven aan zichzelf, en voelt zich verlaten.
We hebben collectief onze menselijke natuur verloochend die behoefte heeft aan groepsverbanden, verbinding en zingeving. We zijn uitermate kwetsbaar als niemand ons meer beschermt.
Is dit een te somber beeld die Esther van Fenema schetst?
In de metafoor van de lege aarde, wat zou bij ons mensen ‘de regenwormen’, de ‘vruchtbaarheid’ representeren? Want dáár zit de hoop!
Laat me weten hoe je hier tegenaan kijkt.
PS
Friedrich Nietzsche (1844-1900) zag al dat de onbeheerste en mateloze natuur van de mens, die grenzen slecht verdraagt, institutionele druk nodig heeft voor gewetensvorming, zelfbeperking en innerlijke discipline. Als deze druk wegvalt. dan verliest het bestaan zijn betekenis of waarde.